درباره یکی از کوچه‌های محله سرشور مشهد که یادآور نام یک پزشک قدیمی است | دگردیسی‌های مدام کوچه «مشیر»

به گزارش شهرآرانیوز؛ هیچ شهری نیست که امروزش مانند دیروزش باشد و تغییر وضعیت دائمی فضایی را می‌توان یکی از خصوصیات بارز شهر‌ها به‌شمار آورد. کافی است هر راسته و مسیری که از شهر خود در نظر دارید انتخاب کنید و دو روز متوالی ساعتی وقت بگذارید و به قدم زدن در آن بپردازید تا تغییراتی هرچند اندک را در آن مسیر خاص مشاهده کنید.

این تغییرات با طولانی شدن فاصله زمانی بازدید‌ها بیشتر و بیشتر می‌شود تا‌جایی‌که در برخی موارد با گذشت یک سال دیگر مسیر مورد‌نظر برای شما غریبه است؛ کوچه مشیر در محله سرشور یکی از نمونه‌های برجسته این دست تغییرهاست؛ کوچه‌ای که شمار بالای ساختمان‌های در حال ساخت در آن از یک‌سو و ساختمان‌های رها‌شده‌اش از‌سوی‌دیگر و البته در کنار این دو مورد، ساختمان‌های متعدد نسبتا‌قدیمی تغییر‌کاربری‌داده آن، بازگو‌کننده این واقعیت‌اند که گذر بیش‌از‌۱۵۰‌ساله مشیر هر‌روز در انتظار تغییر و تحولی جدید در ساختار بنا‌های متعدد حاشیه خود است.

اسامی کوچه «مشیر» در طول زمان

قدیمی‌ترین نامی که تاکنون در اسناد برای این گذر شناسایی شده مشیر است؛ نامی که هنوز هم بر تابلوی ابتدایی و انتهایی مسیر اصلی کوچه دیده می‌شود. کلمه مشیر بر‌اساس اسناد موجود مخفف نام طبیبی به اسم مشیرالدوله بوده که در دهه‌های ابتدایی قرن ۱۴، زمانی که سال‌های پایانی عمر را می‌گذرانده، در یکی از منازل قدیمی این کوچه سکونت داشته است. 

این فرد در بین مردم به‌عنوان طبیبی حاذق و توانا شناخته می‌شده و محبوبیت مردمی وی باعث مشهور شدن کوچه به نامش شده است. البته نام مشیر به‌تن‌هایی بر تابلو ورودی دو‌سوی اصلی کوچه قرار ندارد و در ابتدای کوچه (از سمت راسته کوچه سرشور) عنوان «سرشور‌۱۲» و در انتهای کوچه (محل تقاطع آن با کوچه روغنگر‌های قدیم) «شهید نباتی‌مقدم» هم در کنار عنوان کوچه مشیر بر تابلو‌های راهنما نوشته شده است.

کوچه «شعبه نفت» هم مردمی‌ترین عنوان این‌کوچه در طول سال‌های گذشته بوده است. این نام‌گذاری هم به‌دلیل قرار داشتن یک شعبه نفت در بین پلاک‌های ابتدایی کوچه به آن داده شده بود. در‌همین‌حال در سال‌های دهه‌۷۰ هم نام این کوچه به نام «شهید‌محسن‌اکبرزاده» که خانواده او روزگاری ساکن این گذر بودند، تغییر پیدا کرد؛ نیز به‌دلیل قرار داشتن مسجد صاحب‌العصر (عج) در میانه‌های کوچه برخی از قدیمی‌های سرشور و چهنو این کوچه را به نام کوچه «مسجد صاحب‌العصر (عج)» می‌شناسند.

کوچه «مشیر» تا پایان قاجار

بر اساس نقشه قاجاری دالمج، کوچه مشیر در اواسط دوران حکومت قاجار‌ها یک کوچه کامل و یک گذر ارتباطی درخورتوجه بوده است. این کوچه در آن دوران نقش مسیر ارتباطی سه کوچه مهم سرشور، چهنو و روغنگر‌ها را داشته که این نشان‌دهنده آن است که عمر کوچه مور‌دنظر به سال‌های قبل‌تر باز می‌گردد؛ همچنین بر‌اساس آنچه دالمج در نقشه خود رسم کرده، این کوچه در میانه دوران ناصرالدین‌شاهی مسیری منشعب از کوچه سرشور بوده که در انتها به کوچه پلاسی‌ها (روغنگر) می‌پیوسته است. 

نکته جالب‌توجه آن است که این کوچه در آن زمان دارای هیچ بنای عمومی، چون مسجد، تکیه، آب‌انبار و... نبوده است. وضعیت این کوچه در اواخر حکومت قاجار‌ها هم تفاوت چندانی نکرده و هرتسفلد نیز در سال‌۱۳۰۳ از این کوچه نقشه‌ای مشابه دالمج ترسیم کرده است.

کوچه «مشیر» در دوران پهلوی‌ها

ساختار اصلی کوچه مشیر در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی همان ساختار دوران قاجار است و تنها تعدادی فرعی به آن اضافه و در همین دوره تنها مسجد کوچه نیز تأسیس می‌شود. این مسجد که نامش مسجد «صاحب‌العصر‌و‌الزمان، حجت‌ بن‌ الحسن‌ العسکری (عج)» است، دارای طولانی‌ترین نام در بین مساجد شهر مشهد است. تغییر شایان‌ذکر دیگر کوچه هم ایجاد نخستین حسینیه کوچه، یعنی حسینیه هیئت صاحب‌الزمان (عج) بیرجندی‌ها، در سال‌۱۳۲۲‌خورشیدی است. این حسینیه اکنون قدیمی‌ترین بنای مذهبی فعال متعلق به غیر‌مشهدی‌ها در محله سرشور محسوب می‌شود.

کوچه «مشیر» پس از انقلاب اسلامی

کوچه مشیر یکی از معدود کوچه‌های بافت قدیم مشهد محسوب می‌شود که از دو دوره نخست نوسازی اطراف حرم‌مطهر (نوسازی دوران تولیت محمد‌ولی‌خان‌اسدی و دوران تولیت عبدالعظیم‌ولیان) آسیبی ندید، اما سرانجام در دوره سوم (دهه ۷۰ قرن ۱۴‌خورشیدی) مورد‌توجه قرار گرفت و بسیاری از بنا‌های قدیمی آن تخریب شد.

در این دوره تخریب بنا‌های اقامتی اطراف حرم باعث شد برخی صاحبان آن‌‎ها به کوچه مشیر اقبال نشان دهند. این اقبال به‌حدی بود که وضعیت کنونی این کوچه را می‌توان به یک کارگاه ساختمانی بزرگ تشبیه کرد که در آن تعداد بسیار زیادی از بنا‌های کوچک و بزرگ در حال ساخت هستند. 

در این مدت تعداد دیگری از بنا‌های این کوچه هم بدون تخریب و بازسازی تغییر کاربری داده‌اند و از مسکونی به اقامتی تبدیل شده‌اند، به‌نحوی‌که اکنون ساکنان مشهدی این کوچه به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. در‌این بین، هنوز تعدادی بنای ارزشمند در کوچه باقی است. یکی از این بنا‌ها در فرعی شماره‌۴ کوچه، درست پشت مسجد صاحب‌العصروالزمان (عج) قرار دارد که در ظاهر بنایی واجد ارزش و باقی‌مانده از دوران قاجار است؛ همچنین بنای قاجاری دیگری هم در فرعی نخست کوچه مشیر‌۳ یا همان مسیر منتهی به کوچه چهنو دیده می‌شود.

در ادامه حتما بخوانید درباره کوچه «منبر گِلی» یکی از فرعی‌های قدیمی محله سرشور مشهد| گُل‌گفته‌هایی از تاریخ «منبر گِلی»

نامداران کوچه «مشیر»

همان‌گونه که با خواندن متن بالا مشخص است، معروف‌ترین فرد ساکن این گذر، مشیرالدوله‌طبیب (یا به‌روایتی مشیر‌الاطبای خراسانی) است. مردی که هرچند شرح حال کاملی از او در دست نیست و تنها در برخی از نشریات دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی مشهد از وی به‌نیکی نام برده شده، اما خاطره‌اش در بین اهالی قدیم سرشور و چهنو زنده بوده و نامش از آن‌چنان حرمتی برخوردار است که با گذشت دهه‌ها از فوتش هنوز زینت‌بخش کوچه محل زندگی و طبابتش باشد. 

اما دومین نامی که در معرفی ساکنان این کوچه باید به آن اشاره کرد، خانم‌حسینی‌خامنه‌ای است. او یکی از خواهر ان رهبر‌معظم‌انقلاب است که بیش از پنجاه سال در یکی از خانه‌های فرعی دوم کوچه مشیر‌۳ ساکن بود. آیین‌های عزاداری سیدالشهداکه به صورت ماهانه در خانهاین بانو برگزار می‌شد، چون کاملا به زبان ترکی اجرا می‌شد، هنوز هم در بین قدیمی‌های محله چهنو زبانزد است. 

همچنین مرحوم حافظی که روزگاری از وکلای شناخته‌شده مشهد بود نیز دوره‌ای در یکی از فرعی‌های این کوچه سکونت داشت؛ همچنین خاندان‌های مختارزاده، خجسته، یزدی، طباطبایی‌اصل، هادی‌زاده و دهقانی هم از دیگر‌خانواده‌هایی هستند که هر‌کدام در دوره‌ای از زمان به‌عنوان چهره شاخص ساکن این کوچه شناخته می‌شده‌اند. سرانجام باید از خانواده اکبرزاده‌گردآبی که یکی از فرزندانشان، یعنی محسن‌اکبرزاده، در راه دفاع از وطن شهید شد، به‌عنوان دیگر ساکن سال‌های نه‌چندان‌دور این کوچه نام برد.